ژئوپلیتیک قدرت مبتنی بر نفت در اقتصاد سیاسی ایران

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2 دکتری جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران.
چکیده
نفت به‌عنوان مهمترین منبع استراتژیک کشورهای جنوب غرب آسیا، از وزنه­ی سیاسی و اقتصادی فزاینده­ای در ساختار ژئوپلیتیک کشور ایران برخوردار است. تا پیش از بی­ثباتی در بهای نفت که از اواخر 2013 بدین سو رخ داده، چالش­های کلان اقتصادی از سوی دولت­های صاحب نفت، مدیریت می‌شد. با به­هم پیوستگی مجموعه­ی نظام مندی از رقابت­های ژئوپلیتیکی در جنوب غرب آسیا، پیدایش نفت­های جایگزین در ایالات متحده­ی آمریکا و انرژی‌های تجدید پذیر و اغتشاش فزاینده در فضاهای ژئواکونومیک خاورمیانه، چالش­های عمده‌ای در اقتصاد سیاسی کشورهای تولید کننده­ی نفت به‌ وجود آمد. جمهوری اسلامی ایران نیز در این گذار سخت به‌عنوان یکی از هسته­های مرکزی نفت خیز در جنوب غرب آسیا نیز هم راستا با بی­ثباتی­های بهای نفت، مجموعه­ای از چالش­ها را تجربه کرده است، مضاف بر این‌که تحریم‌های بین المللی نیز در تشدید وضعیت ایران نقش آفرینی مستقیمی داشته است. با توجه به اهمیت پایدار و استراتژیک نفت در ساختار سیاسی و اقتصادی کشور، پژوهش حاضر به بررسی نقش ژئوپلیتیک قدرت (ساختار-کارگزار) در اقتصاد سیاسی نفت ایران پرداخته است. رهیافت نظری این پژوهش بر پایه­ی نظریه­ی ساخت یابی قرار دارد. نتایج نشان می­دهد که ناهمگنی ساختار-کارگزار در چارچوب افزایش مشارکتی سازمان­های حاکمیتی و واسطه­ایی با سبقه­ی اقتصادی-سیاسی، یکی از چالش­های عمده در اقتصاد سیاسی نفت ایران محسوب می‌‍شود. از این رو، مدیریت سیستمی و یکپارچه سازی ساختار-کارگزار می­تواند چالش­های فراروی درآمد کشور از بهای نفت را تا اندازه­ی زیادی به سامان کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. پوراحمدی حسین (1390). «امکان سنجی و تاثیر تشکیل سازمان کشورهای صادر کننده گاز (اوپک) بر همگرایی و ارتقای امنیت. قدرت و سایر منافع کشورهای صادرکننده گاز».
2. رضوی سید عبدالله، سلیمی فر مصطفی، مصطفوی سیدمهدی و بکی حسکویی مرتضی (1395). «بررسی تاثیر سیاست‌های پولی آمریکا بر قیمت نفت خام‌های شاخص در کوتاه مدت». فصلنامه‌ی پژوهش‌ها و سیاست-های اقتصادی، سال 24، شماره‌ی 77، صص 79-63.
3. درخشان مسعود (1392). «ویژگی‌های مطلوب قراردادهای نفتی: رویکرد اقتصادی- تاریخی به عملکرد قراردادهای نفتی در ایران». پژوهشنامه‌ی اقتصاد انرژی ایران (اقتصاد محیط زیست و انرژی )، سال 3، شماره‌ی 9، صص 113-53.
4. اسدی سید پیمان و بهرامی جاوید (1392). «اقتصاد سیاسی نظام ارزی کشورهای نفتی». پژوهشنامه‌ی اقتصاد انرژی ایران (اقتصاد محیط زیست و انرژی)، سال 3، شماره‌ی 9، ص 29
5. طاهری فرد علی، شیریجیان محمد و مهرافشان محمدرضا (1394). «بررسی تطبیقی اساسنامه‌های شرکت ملی نفت ایران در دوره زمانی 1333 تا 1356: ارائه اصولی برای اساسنامه جدید». پژوهشنامه‌ی اقتصاد انرژی ایران (اقتصاد محیط زیست و انرژی )، سال 4، شماره‌ی 14، صص 123-52.
6. نظری عدلی نوید و خاکستری مرضیه (1394). «تحلیل رویکرد ایران در بازار نفت با استفاده از بازی‌های همکارانه و بررسی اثر تحریم‌ها بر درآمدهای نفتی». فصلنامه‌ی تحقیقات مدل سازی اقتصادی، شماره‌ی 21، صص 219-193.
7. پاشایی زاده، فصلنامه‌ی روابط خارجی، سال 3، شماره‌ی 4، صص 7-53.
8. معینی شهرام، شریفی علیمراد و فروهرمنش هادی (1395). «تحلیل پایداری مجمع نفتی اوپک: رهیافت نسبت صیانت و تاثیر تحریم اقتصادی ایران». فصلنامه‌ی نظریه‌های کاربردی اقتصاد (دانشگاه تبریز)، دوره‌ی 3، شماره‌ی 3، صص 24-1.
9. مرداک جاناتان (1392). جغرافیای پساساختار گرا: رهیافتی به فضای رابطه‌ای. ترجمه‌ی زهرا پیشگاهی فرد و مصیب قره بیگی، تهران: انتشارات زیتون سبز.
10. آقامحمدی ابراهیم (1394). «چهارچوب تحلیلی ساختار-کارگزار در سیاست خارجی ایران». پژوهشنامه‌ی علوم سیاسی، سال 6، شماره‌ی 4، صص 40-7.
11. عزیزخانی احمد (1387). «مفهوم کنش و ساختار در نظریه ساختاری شدن (با تاکید بر تحولات ایالات متحده آمریکا)». فصلنامه‌ی انسان‌پژوهی دینی، دوره‌ی 5، شماره-ی 17، صص 213-195.
12. کسل فیلیپ (1383). چکیده آثار گیدنز، ترجمه‌ی حسن چاوشیان، تهران: ققنوس.
13. عزیزخانی احمد (1387). «مفهوم کنش و ساختار در نظریه ساختاری شدن (با تاکید بر تحولات ایالات متحده آمریکا)». یحیی‌پور محمدصادق و قره بیگی مصیب (1394). «چالش‌های مدیریت آمایشی کلانشهر تهران بر پایه‌ی نگرش رئالیسم انتقادی»، فصلنامه‌ی آمایش محیط، شماره‌ی 30، ص 171.
14. زبردست اصغر (1380). «کاربرد فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در برنامه ریزی شهری و منطقه‌ای». مجله‌ی هنرهای زیبا، شماره 10، صص 22-13.
15. قدسی پور حسن (1387). فرآیند تحلیل سلسله مراتبی. تهران: انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
16. خورشید صدیقه و رنجبر رضا (1389). «تحلیل استراتژیک و انتخاب استراتژی مبتنی بر تحلیل SWOT و تکنیک‌های تصمیم گیری چند شاخصه‌ی فازی». فصلنامه‌ی مدیریت صنعتی (دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی-واحد سنندج)، سال 5، شماره 12، صص39-19.
17. شریف زادگان محمدحسین. مومنی مصطفی (1393). «برنامه ریزی راهبردی توسعه‌ی یکپارچه و پایدار منطقه قزوین مبتنی بر تحلیل عرصه‌های مرتبط تصمیم-گیری». فصلنامه‌ی آمایش محیط، دوره‌ی 7، شماره‌ی 26، صص64-39.
18. عسگری محمد، صادقی مهدی ، شاهدانی مهدی، شیریجیان محمد و طاهری فرد علی (1395)، «الگوی تولید بهینه نفت خام مبتنی بر قرارداد بیع متقابل: مطالعه موردی میدان نفتی فروزان»، فصلنامه‌ی نظریه‌های کاربردی اقتصاد (دانشگاه تبریز)، دوره‌ی 3، شماره‌ی 2، صص 186-159.
19. قره بیگی مصیب، متقی افشین و ربیعی حسین (1394). «آمایش مناطق مرزی شرق کشور در راستای توسعه و امنیت پایدار، مورد: دهستان‌های مرزی استان خراسان جنوبی»، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه‌ی روستایی، سال چهارم، شماره 4، صص 167-147.
20. Millon T. (2007). Oxford Text Book of Psychopathology, 2ND Edition, Oxford University Press.
21. Giddens A. (1984). The constitution of society: Outline of the theory of structuration. Polity Press.
22. Leimgruber W. (2014). Boundary Values and Identity: The Swiss-Italian Trans-border Region, eds: Rumley and J.V. Minghi, 2ND Edition. Rutledge.
23. Hwang C.L and Masud A.S. (2009). Multiple Objective Decision Making Methods and Applications: A State of The Art Survey, 2nd Edition. Springer – Verlag.
24. Bowen W. (1993). AHP: Multiple Criteria Evaluation, in Klosterman, R.et al (Eds), Spreadsheet Model for Urban and Regional Analysis, New Brunswick: Center for Urban policy Research.
25. Cavallaro F. (2010). A Comparative Assessment thin–film photovoltaic production processes using the ELECTRE III method, Energy Policy, No. 38, PP. 463- 474.
26. Hwang C.L and Yoon K.L. (2011). Multiple Attribute Decision Making: Method and Application, 3rd Edition, New York: Springer – Verlag.
27. Brzosko-Sermak, A. (2007). Theoretical deliberations on frontier location of cities. Bulletin of geography. Socio-economic series, (07), 73-86.