دانشیار گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
چکیده
هر حادثه یا روند تاریخی در کنار زمان، محدود به مکان و جغرافیا هم هست. در واقع جغرافیای تاریخی بررسی نقش عوامل و پدیدههای جغرافیایی بهویژه جغرافیای طبیعی در شکل گیری رویدادهای تاریخی است. بهعنوان نمونه مطالعه دقیق موقعیت برخی از شهرها نشان میدهد که انتخاب محل آنها بههیچ وجه اتفاقی نبوده و ظاهرا طی فرآیندی کاملا دقیق صورت گرفته است. تلمسان، شهری در شمال آفریقا که در قرون میانه به پایتخت مغرب اوسط مشهور شده بود نمونهای از یک شهر استراتژیک با قدرت مقاومت کم نظیر است. این شهر که بیش از سه قرن پایتخت دولت زیّانی یا بنوعبدالواد بود، (دولتی که از همه سو با دول متخاصم محاصره شده بود)، رکورد بیشترین و طولانیترین محاصرههای نظامی و اقتصادی در شمال آفریقا را به خود اختصاص داده است اما در اکثریت قریب به اتفاق این حملات و محاصرهها، تاب آوری بالایی از خود نشان داده و همین تاب آوری به پایایی و تداوم دولت زیانی به مدت سه قرن انجامیده است. بهنظر میرسد موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی و موانع طبیعی دفاعی، در کنار قرار گرفتن بر سر چهار راههای مهم تجاری که موجب افزایش ثروت عمومی و سطح رفاه اجتماعی بوده است، بهعلاوه منابع سرشار آبی و دشتهای حاصلخیز و زمینهای کشاورزی که تامین آذوقه مورد نیاز مردم را تا حدود زیادی تضمین میکرد، عامل اصلی این تاب آوری شهری و در نتیجه پایایی و تداوم دولت زیانی به رغم دشمنان فراوان گردیده که در این مقاله ابعاد آن بررسی میشود.
1. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، به کوشش ابوالفداء عبدالله القاضی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق/1995م، ج8، ص 329 و ج9، ص 202.
2. ابن احمر، روضه النسرین فی الدوله بنی مرین، تحقیق عبدالوهاب بن منصور، رباط، المطبعه الملکیه، 1423ق، صص 22-23.
3. ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنه فی اعیان المائه الثامنه، بیروت، دارالجیل، بی تا، ج 5، ص 257.
4. ابن خطیب، الإحاطه فی أخبار غرناطه، مصحح یوسف علی طویل، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی تا، ج2، ص 424.
5. ابن خطیب، رقم الحلل فی نظم الدول، منشورات وزاره الثقافه، 1990م، ص 231.
6. ابن خلدون، ابوزکریا یحیی، بغیه الرواد فی تاریخ بنی عبدالواد، الجزایر، 1903م، ج1، صص 119-125 و ج 2، ص 206.
7. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر؛ تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1370، ج 6، صص 85-120 و 161 و 290 و ج7، صص 284-291 و 312.
8. ابوالفداء، عمادالدین اسماعیل، تقویم البلدان، عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش، ص 183.
9. ایست، دابلیو گوردن، تاریخ در بستر جغرافیا، ترجمه حسین حاتمینژاد و حمیدرضا پیغمبری، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1392، صص 20- 23 و 102-105.
10. بن عبدالله، عبدالعزیز، الموسوعه المغربیه، رباط، وزاره الاوقاف، بی تا، ج 1، ص 118.
11. بوعزیز، یحیی، تلمسان عاصمه المغرب الاوسط، الجزائر، وزاره الثقافه، 2007، صص 6-51.
12. بیکر، الن اچ، جغرافیا و تاریخ (پیوند مرزها)، ترجمه مرتضی گودرزی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1392، صص 270-271.
13. پلانهول، ژاویه، مبانی جغرافیایی تاریخ اسلام، ترجمه عبدالله ناصری طاهری، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام،1390، صص 140-141.
14. جولیان، شارل اندری، تاریخ افریقیا الشمالیه، ترجمه محمد مزالی، الدار التونسیه للنشر، 1988م.
15. جیلانی، عبدالرحمن، تاریخ الجزائر العام، الجزائر 1952م، ج 2، ص 26 و 229.
16. زرکشی، ابی عبدالله محمد بن ابراهیم، تاریخ الدولتین الموحدیه و الحفصیه، چاپ اول، تحقیق محمد ماضور، تونس، 1966م، ص 73.
17. الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، چاپ دهم، بیروت، دارالعلم للملایین، 1992م.
18. سالم، السید عبدالعزیز، تاریخ المغرب الکبیر، بیروت، دار النهضه العربیه، 1981م، ج2، ص 873.
19. السلاوی، احمد بن خالد الناصر، الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، دارالکتاب، اسکندریه، 1955م، ج 2، ص 197 و ج 3، ص 83 و ج4، ص 4.
20. العبادی، احمد مختار، دراسات فی تاریخ المغرب و الاندلس، اسکندریه، بی تا، صص 197ـ198.
21. علاوی، محمد مزاحم، "یغمراسن بن زیان و دوره فی قیام الدوله الزیانیه"، التربیه و العلم، ربیع الاول 1409، العدد 6، صص 245ـ 250.
22. الفاسی، علی بن ابی زرع، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار الملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس، رباط، دار المنصور، 1972م، صص 90 و 386-388.
23. القلقشندی، ابی العباس احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، مصر، بی تا، ج 7، ص 149.
24. لومبارد، موریس، جغرافیای تاریخی جهان اسلام در چهار قرن نخستین، ترجمه عبدالله ناصری طاهری و سمیه سادات طباطبایی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1390، صص 82-160 و247.
25. مونس، حسین، تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه حمیدرضا شیخی، تهران انتشارات سمت، 1393ش، ج 3، صص 120-149.
26. ناشناس، الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیه، تحقیق سهیل زکّار و عبدالقادر زمامه، دارالبیضاء، دارالرشاد الحدیثه، 1399 ق، ص 130.
27. الوزان الفاسی، حسن بن محمد، وصف افریقیه، ترجمه محمد حجی و دیگران، چاپ دوم، بیروت، دارالغرب، 1983م، ص388.