تببین پیامدهای هیدروپلیتیکی تغییرات اقلیمی در ایران (مطالعه موردی حوضه آبریز زاینده رود)

نوع مقاله : مروری تحلیلی

نویسندگان
1 دانشگاه تربیت مدرس
2 استاد دانشگاه تربیت مدرس
3 استادیار دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
مقدمه

تغییر اقلیم و گرمایش کره زمین که بر اثر افزایش گازهای گلخانه‌ای، مسئله‌ای حیاتی در کانون عوامل تهدیدزای بشر شده است. سرزمین ایران بر کمربندی از مناطق خشک و بیابانی زمین واقع شده که بیشترین اثرپذیری نامناسب را از تغییر اقلیم متحمل می شود. تغییر اقلیم در حوزه زاینده رود مشهود است و تاثیرات آن در کم شدن بارش و افزایش دما در طی سال‌های اخیر و نیز تداوم خشکسالی‌ها در حوضه آبریز زاینده‌رود نمایان است. با کاهش جریان آب رودخانه، تخصیص آب به بخش‌های کشاورزی و محیط زیست در قسمت‌های میانی و پایین دست با مشکل روبه رو شده است. نیاز آبی در این حوضه زیاد است به گونه‌ای که در طی این سال‌ها تلاش برای دستیابی به آب در حوضه زاینده‌رود به شکل تنش و درگیری و اعتراض‌ها و نیز آشوب‌های اجتماعی وارد عرصه جدیدی شده است. یکی از مهم‌ترین پیامدهای تغییرات اقلیم این است که دولتها را ناگزیر به طرح انتقال بین حوضهای میکند. بر اثر سیاستهای انتقال آب بدون در نظر گرفتن حقابه شرعی حقابه دار و حقابه زیست محیطی بستر زاینده رود و تالاب گاوخونی، بسیاری از اختلافات اجتماعی بین استانی تشدید شد.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نظر هدف، پژوهشی کاربردی است که با توجه به اهمیت تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی حوزه به شناسایی ابعاد و تاثیرات تغییرات اقلیمی در حوضه آبریز زاینده رود می‌پردازد و چگونه تغییرات اقلیمی می‌تواند بحران و تنش را در حوزه آبریز افزایش دهد که این امر می‌تواند راهنمای مفیدی برای برنامه ریزان و تصمیم گیران حوزه قرار بگیرد. از لحاظ روش و ماهیت، این تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده و شیوه گردآوردی اطلاعات نیز براساس منابع کتابخانه‌ای از جمله کتب، مجلات و پایگاه‌های اطلاعاتی می‌باشد.

یافته‌های تحقیق

تبدیل شدن برف به باران در سرچشمه رودخانه زاینده رود و افزایش تبخیر منجر به کاهش اراضی در بخش پایین دست رودخانه شده است به‌طوریکه در بخش میانی و پایین دست، از مساحت اراضی «کشاورزی» و «مرتع» کاسته شده است. تعداد چاه‌ها در سال‌های اخیر افزایش شدیدی داشته است. تعداد چاه‌ها در بخش میانی و پایین دست افزایش چشمگیری در این دوره داشته میانگین عمق چاه ها در حوضه 8/4 متر افزایش یافته که در قسمت بالادست 65/6 متر، در قسمت میانی 55/5 متر و در بخش پایین دست 28/6 متر به‌طور میانگین بر عمق چاه‌ها افزوده شده است. افزایش تنش‌های میان استانی که نمونه‌های بارز آن میان استان‌های خوزستان، اصفهان و چهارمحال بختیاری در سال‌های اخیر مشاهده شد، یکی از مهم‌ترین پیامدهای سیاسی تغییرات اقلیم است که دولت‌ها را ناگزیر به طرح انتقال بین حوضه‌ای می‌کند.

کشاورزان حقابه‌دار اصفهان مهم‌ترین گروه معترض به وضعیت بحرانی آب در این حوضه هستند. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مردم منطقه و مهم‌ترین عامل ایجاد اعتصابات و درگیری‌های سال‌های اخیر کاهش منابع آبی و کاهش فعالیت کشاورزی شده است. کشاورزان منطقه در سال‌های اخیر به شیوه‌های مختلفی از جمله خرابی و شکستن لوله انتقال آب، اعتصاب، تظاهرات و بستن راه با تراکتور، رجوع به استان و شیوه‌های دیگر نحوه اعتراضات خود را بیان کرده‌اند. تنش و اعتراض‌های مردمی نسبت به آبرسانی و مدیریت بهینه آب برای ساکنان حوضه زاینده‌رود تنها محدود به ساکنان و بهره‌مندان حوضه آبریز زاینده‌رود نیست. مسائل هیدروپلیتیکی طرح انتقال آب بهشت آباد در بخش علیای حوضه کارون که زمینه ساز مشاجرات محلی و ناحیه‌ای و حتی ملی میان مردم و مسئولین در مبدا و مقصد شده است. این امر سبب بروز اختلافات اجتماعی و در نتیجه سیاسی بین ساکنین و ذی نفعان حوضه‌های آبریز بالادستی و حوضه‌های مذکور شده و با توجه به تفاوت قومی حوضه‌های آبریز، این مسئله به یک بحران هیدروپلیتیکی داخلی مبدل شده است که شکاف‌هایی را بین اقوام به وجود آورده است. تغییرات اقلیمی بزرگترین ضربه را متوجه بخش کشاورزی وارد کرده است. هم چنین نخستین پیامد رویه‌ای، افزایش حجم بیکاری و بحران مهاجرت است. مهاجرت منجر به پراکندگی روابط خویشاوندی و از بین رفتن همبستگی، انسجام قومی و افزایش فردگرایی و انزوا و به تبع آن حاشیه‌نشینی و بزه‌گری گردیده‌ است. خشک شدن بستر رودخانه زاینده‌رود ناشی از تغییرات اقلیمی سبب ایجاد شکاف‌ها و فرونشست‌های متعددی در مناطق مختلف حوضه آبریز در استان اصفهان شده است. عمق این شکاف ها بسیار عمیق می باشد و در برخی موارد عمقی بیش از 10 متر داشته باشند. شکاف‌ها صدمات جدی را به جاده‌ها و زمین‌های کشاورزی وارد کرده است.

نتیجه گیری

تغییر اقلیم در حوضه زاینده‌رود یکی از عوامل تهدیدکننده منابع آب در حوضه است از جمله این عوامل تهدیدکننده می‌توان به اراضی در بخش‌های میانی و پایین دست حوضه به دلیل وقوع ناپایداری منابع آبی و کاهش جریان آب رودخانه، بخش عظیمی از زمین‌های کشاورزی به دلیل کم آبی خشک شده و به اراضی بایر تبدیل شده است، اشاره کرد. دلیل تغییر اقلیم و کاهش بارندگی و گسترش کشاورزی و صنایع آب‌بر منجر به تخریب طبیعت و فضای جغرافیای و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و حتی تبدیل رودخانه‌های دائمی به فصلی و فصلی به اتفاقی و خشک رود شده است و برای جبران این وضعیت به سیاست انتقال آب بین حوضه‌ای در این منطقه روی آورده‌اند. که این رویکرد سبب بروز تنش‌های سیاسی و امنیتی در این منطقه شده است. از جمله مسائل هیدروپلیتیکی طرح‌های انتقال آب در حوضه آبریز مذکور و پیامدهای سیاسی- اجتماعی منفی آن می‌توان به تشدید منازعات و واگرایی‌های محلی و ناحیه‌ای، به مخاطره افتادن امنیت محلی و ناحیه‌ای، کنشگری‌های سیاسی مردم و مسئولین، تنوع قومیتی و حساسیت‌های سیاسی و ناحیه‌ای ناشی از آن در حوضه مبدا، افزایش نارضایتی مردم، مهاجرت ناخواسته، بروز درگیری‌های بسیار خُردمحلی بر سر آب، افزایش سوء‌ظن‌ها و نظایر آن، اختلافات بالقوه و بالفعل تقسیم آب در استان‌های گیرنده و تشدید اختلافات در حوضه مقصد و به ویژه شهرهای دریافت کننده آب در سال‌های کم آبی اشاره کرد. یکی از عواملی که در ایجاد کنشگری‌های سیاسی منفی ناشی از انتقال آب، نقش زیربنایی دارد تقویت دیدگاه ناحیه گرایی سیاسی می‌باشد، که خود ناشی از ضعف مدیریتی و سیاستگذاری‌های غیراصولی و ضدآمایشی می‌باشند. امری که منجر به صورت‌بندی «هیدروپلیتیک منفی» در مقیاس ملی و ناحیه‌ای می‌شود و به نوبه خود بر روی مسائل امنیت محلی، ناحیه‌ای و حتی امنیت ملی اثرات منفی بر جای می‌گذارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


منابع
آروین، عباسعلی، قانقرمه، عبدالعظیم، حاجی پور، داور، حیدری، مهران(1395)، بررسی روند تغییرات برخی عناصر اقلیمی در استان چهارمحال و بختیاری، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال شانزدهم، شماره 4.
اسماعیلی، محمد مهدی(1399)، بحران تأمین آب در حوضه آبریز زاینده رود؛ مسائل سیاسی و اجتماعی و راهکارهایی برای مدیریت آن(مطالعه موردی: اعتراضات سالهای 1389 تا 1392)، مجله مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، سال نهم، شماره 35.
اطاعت، جواد، صالحیان، سعید(1399)، «تحلیل» منابع و مصارف و«ناپایداری منابع آب» در حوضه آبریز زاینده رود، نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران، سال دهم، شماره سی و نهم.
افضلی، رسول و دیگران(1396)، آسیب شناسی ژئوپلیتیکی مدیریت منابع آبی ایران در حوضه آبریز جنوب غربی کشور: رودخانه های کرخه و کارون بزرگ، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال ششم، شماره 23.
پاپلی یزدی، محمد حسین، وثوقی، فاطمه(1390)، نگاهی به دیپلماسی آب ایران هیدروژئوپلیتیک، مشهد: انتشارات پاپلی.
جاماب(1391)، مطالعات بهنگام سازی طرح جامع کشور در حوضه های آبریز دریاچه نمک، گاوخونی، سیاه کوه، ریگ رین و کویر مرکزی، به کارفرمایی وزارت نیرو، دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفا، تهران.
حاتمی، عباس، نوربخش، سوسن(1398)، بازسازی معنایی بحران آب در شرق اصفهان براساس نظریۀ زمینه ای، جامعه شناسی کاربردی، سال سی ام، شماره 1.
حافظ نیا، محمدرضا،(1396)، اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد: انتشارات پاپلی.
حسینی ابری، حسن(1379)، زاینده‌رود از سرچشمه‌ تا مرداب، اصفهان: انتشارات گلها.‌
خسروانی، زهرا، خواجه الدین، سید جمال الدین، سفانیان، علیرضا، محبی، محمود، پارسامهر، امیرحسین(1391)، پهنه بندی کاربری اراضی منطقه شرق اصفهان با استفاده از تصویر ماهواره ای IRS-P6، مجله علوم آب و خاک(علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی)، دوره 16، شماره 59.
داوودی جم، منصوره( کمال آبادی فراهانی، محمد حسن(1396)، کاربرد روش طول باز کوتاه تداخل سنجی راداری در تشکیل سری زمانی فرونشست زمین(مطالعه موردی: دشت مهیار اصفهان)، چهارمین کنفرانس کاربرد سامانه اطلاعاتی GIS در صنعت آب و برق.
داودی دهاقانی، ابراهیم، عامری، محمد علی(1398)، پیامدهای اجتماعی و امنیتی انتقال آب بین حوضه ای(موردمطالعه: بهشتآباد چهارمحال و بختیاری به زاینده رود اصفهان)، پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، سال هفتم، شماره بیست و پنجم.
ذکی، یاشار، رشیدی، مصطفی(1395)، سیاست آب در حوضه آبریز کارون بزرگ و چالش‌های هیدروپلیتیکی ناشی از آن، فصلنامه نگرش های نو در جغرافیای انسانی، سال هشتم، شماره چهارم.
رحمانی فضلی، صالحیان، سعید(1397)، بررسی رابطه گسترش سکونتگاه های انسانی و ناپایداری منابع آب کشاورزی در حوضه آبریز زاینده رود، آمایش سرزمین، شماره 1.
سوری نژاد، علی(1399)، ارزیابی اثرات تغییر اقلیم بر منابع آب سطحی تجدیدپذیر سی حوضه آبریز کشور، نشریه پژوهش های جغرافیای طبیعی، دوره 52، شماره یکصد و دوازدهم.
شیرانی، کوروش، پسندی، مهرداد، ابراهیمی بابک(1400)، بررسی فرونشست زمین در دشت نجف آباد اصفهان با استفاده از تکنیک تداخل سنجی تفاضلی راداری، نشریه علوم و خاک، سال بیست و پنجم، شماره اول.
شفقی، سیروس(1381)، جغرافیای تاریخی اصفهان، اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
طالبی صومعه سرائی، مهشید، ذکائی، محمد سعید، فاضلی، محمد، جمعه پور، محمود(1398)، جامعه‌شناسی یک بحران: آسیب‌شناسی اجتماعی بحران آب در حوضه آبریز زاینده‌رود، فصلنامه مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی، دوره 11، شماره 4.
صالحیان، سعید، رحمانی فضلی، عبدالرضا(1397)، بررسی پیامدهای محیطی ناپایداری منابع آب در حوضه آبریز رودخانه زاینده رود، پژوهش های جغرافیای طبیعی، دوره 50، شماره2.
صالحیان، سعید، منشی زاده، رحمت الله(1397)، تحلیل تغییرات منابع آب زیرزمینی در ارتباط با ناپایداری منابع آب حوضه زاینده رود، مجله آمایش جغرافیایی فضا، دوره پنجم، شماره 17.
ضرابی، اصغر، حلبیان، امیرحسین، شیانکاری، مهران(1386)، برنامه ریزی انتقال بین حوضه ای آب از کارون به زاینده رود، مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره 22، شماره 1.
فلاحتکار، سامره، علیرضا سفیانیان، سید جمال الدین خواجه الدین، حمیدرضا ضیائی(1398)، بررسی روند تغییرات پوشش اراضی اصفهان در 4 دهه گذشته با استفاده از سنجش از دور،
قاسم، محمد، عزیزپور، فرهاد(1399)، تحول در نظام فعالیت و دگردیسی سازمان فضایی نواحی روستایی حاشیه زاینده رود(مطالعه موردی: ناحیه بن رود و جلگه(شهرستان اصفهان)، پژوهش های جغرافیای انسانی، دوره 52، شماره 4.
کلاهدوزان، علی، دین پژوه یعقوب، میرعباسی، رسول، اسدی، اسماعیل، دربندی، صابره(1394)، تأثیر خشک شدن زاینده رود بر تغییرات تراز آب زیرزمینی دشت نجف آباد در دو دهه اخیر، مجله تحقیقات آب و خاک ایران، دوره 46، شماره 1.
کاویانی راد، گل کرمی، عابد(1396)، تأثیر محدودیت منابع آب بر تنش های هیدروپلیتیک(نمونه موردی: حوضه آبریز مرکزی ایران با تأکید بر حوضه آبریز زاینده رود)، مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، دوره ۲۸، شماره ۱.
کرمی، رضا، آبادی، محمد(1398)، بررسی فرونشست زمین با استفاده از روش تداخل سنجی تفاضلی (DInSAR(SAR در شمال استان اصفهان، دومین همایش ملی مدیریت منابع طبیعی(آب، سیل و محیط زیست).
کرمی، صادق(1399)، بازکاوی پیامدها و شیوه های مدیریت تغییرات اقلیمی(نمونه موردی: حوضه آبریز مرکزی ایران)، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیستم، شماره 5.
کریمی پور، یدالله، کاویانی راد، مراد، فهمی، هدایت، کرمی، صادق(1396)، تبیین پیامدهای امنیتی تغییر اقلیم در حوضه آبریز مرکزی ایران، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال هفدهم، شماره 46.
مجتهدزاده، پیروز(1388)، جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، تهران: انتشارات سمت.
مختاری هشی، حسین(1392)، هیدروپلیتیک ایران، جغرافیای بحران آب در افق سال 1404، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال نهم، شماره سوم.
مساح بونانی، علیرضا، مرید، سعید(1384)، اثرات تغییر اقلیم بر جریان رودخانه زاینده رود اصفهان، مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، سال نهم، شماره چهارم.
ولیقلی زاده، علی(1398)، تبیین اثرات اقتصادی تغییرات اقلیمی در حیات جوامع انسانی، فصلنامه علمی فضای جغرافیایی، سال نوزدهم، شماره 67 .
Angel J. (2008). Potential Impacts of Climate Change on Water Availability. Illinois State Water Survey. Institute of Natural Resource Sustainability.
Arun (2000), Hydropolitics: Grounds for Dispair, Reasons for Hope, Vol. 5, No. 2, PP. 201-222.
Kenter, C., Hoffmann, C. M., and Marlander, B (2006), Effects of weather variables on sugar beet yield development(Beta vulgaris L.). European Journal of Agronomy 24.
Rademaker, A. (2016), Role of tropospheric ozone increases in 20th-century climate change, Journal of Geophysical Research–Atmospheres, 11(8): 8-20.