بررسی طرح‌های مداخله‌جویانه توسعه شهری از منظر فقه اسلامی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 دانشجوی مقطع دکتری شهرسازی اسلامی دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، آذربایجان شرقی، ایران
2 دانشیار گروه معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران
3 گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران
چکیده
طرح­های توسعه شهری بایستی متضمن منافع جمعی همه یا اکثر ساکنین باشد. در خلال طرح­های توسعه شهری، بسیاری از مردم متضرر می­شوند لذا ضروری می­نماید مباحث مربوط به تحصیل زمین و مسکن جهت این طرح‌ها مورد بررسی قرار گیرد. در اسلام همواره به بحث عدالت و انصاف توجه ویژه­ای شده است و در ساحت جهان­بینی اسلامی مفاهیم متعددی چون اکرام انسانی، تعادل فضایی، ظلم­ستیزی، انصاف­گرایی، حق­گرایی و ... وجود دارد که نمود عینی آن را می­توان در قواعد فقهی متعددی که بر اخلاق اسلامی تمرکز دارد، مورد بررسی قرار داد. آنچه امروزه به‌عنوان ملاک عمل در تملک اراضی در طرح‌ها مورد استفاده قرار می­گیرد، بهره­مندی از روش­های مبتنی بر اندیشه غرب همچون انتقال حقوق توسعه مالکیت می­باشد. براین اساس سؤالات اصلی پژوهش این است که "1. رویکرد انتقال حقوق توسعه ((TDR از منظر اندیشه اسلامی چگونه ارزیابی می­شود؟" و "2. قوانین در زمینه تملک اراضی و انتقال حقوق توسعه چگونه تعریف شده است؟". لذا در این پژوهش با هدف بررسی قوانین مرتبط با طرح‌های توسعه شهری و تطبیق آن‌ها با فقه اسلامی و رویکرد انتقال حقوق توسعه، تحقیقات بر سه بعد، فقهی، اخلاقی و حقوقی در قالب مطالعات اسنادی و بررسی نصوص دینی به انجام می­رسد. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و توسعه­ای بوده و ازنظر ماهیت تحلیلی- توصیفی می­باشد. بررسی‌ها نشان می­دهد که اگر قوانین مشارالیه، منطبق بر اصول فقهی- اخلاقی دین مبین اسلام بازبینی گردند و الگوهای در نظر گرفته شده برای تملک دارای کمترین میزان مداخله و همچنین رضایت کامل مالکینی باشد که مالِ آنان در مسیر طرح­های توسعه قرار می­گیرد، می‌توان تلالؤ تحقق احکام اسلامی را در شهرها نظاره­گر بود. در پایان ضمن پاسخگویی به سوالات، پیشنهاد‌هایی جهت بهره­مندی از قواعد فقهی/ اخلاقی مبتنی بر اندیشه اسلامی در طرح­های توسعه شهری ارائه می­گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. ادیب زاده، بهمن، (1397)،؛ حق نظاره و حق جلوه در سیمای شهر اسلامی، نشریة صفه، شمارة 80، دانشگاه شهید بهشتی، صص 61-67، تهران، ایران.
2. آقا صفری، عارف؛ حاتمی‌نژاد، سید حسین؛ پوراحمد، احمد؛ رهنمایی، محمدتقی؛ منصوری، سید امیر و کلانتری خلیل‌آباد، حسین (1389)، بررسی نوسازی و بهسازی بافت فرسوده محلة شهید خوب بخت تهران، نشریة مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال اول، شماره اول، تهران، ایران.
3. اولاد قره گوز، محمود؛ خداپرست مشهدی، مهدی و ملک الساداتی، سعید (1401)، کارایی انتقال حق توسعه در توسعه متوازن سکونت شهری با استفاده از مدل سازی عامل مبنا، نشریه پژوهش‌هایپژوهش های اقتصادی ایران، دوره بیست و هفتم، شماره نود، صص 134- 105
4. بهشتیان، سید محسن (1390)، تملک اراضی توسط شهرداری‌ها، انتشارات مجد، تهران، ایران.
5. پورجعفر محمدرضا، پورجعفر علی و صفدری سیما (۱۳۹۴)، انواع شهر اسلامی و اشاراتی به نحوه شاخص‌سازی در راستای شهری آرمانی- اسلامی. مجله پژوهش های معماری اسلامی; ۳ (۳) :۱۷-۱
6. جمالی، جمال‎الدین (1350)، قواعد فقه اسلامی، نشریه کانون، سال چهاردهم (1)، 67-64.
7. حاجی‌ علی اکبری، کاوه (1390)، مرور تجارب دوساله تسهیلگری سازمان نوسازی شهر تهران در دفترهای محلی نوسازی، نشریه اینترنتی نوسازی، سازمان نوسازی شهر تهران، تهران، ایران.
8. حرّ عاملی، محمد بن‌الحسن (1367)، تَفْصیلُ وَسائلِ الشیعَة إلی تَحْصیلِ مَسائلِ الشَّریعَة، جلد اول، انتشارات مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم، ایران.
9. حسینی خواه، حسین و وارثی، حمیدرضا (1398)، رشد هوشمند شهری با تأکیدتاکید بر روش TDR در جهت تأمینتامین زمین خدمات شهری (مورد شناسی: شهر یاسوج)، نشریه جغرافیا و آمایش شهری، سال نهم شماره سی و چهار، صص 124-99
10. حسینی، سید محسن (1376)، مالکیت ابزار تولید و سهم آن از محصول در دیدگاه اسلام، پایانامه کارشناسی ارشد علوم اقتصادی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
11. حلی، حسن بن یوسف (1414)، تذکره الفقهاء، مؤسسة آل البیت (ع)، جلد اول، ایران.
12. رستمی، محمدزمان (1395)، عدالت از دیدگاه اندیشمندان اسلامی و غربی، نشریة جستارهای اقتصادی، صص 113- 136، تهران، ایران.
13. رفیعیان، مجتبی و اردستانی، زهرا السادات (1395)، بررسی شیوه حفاظت هحیط زیستی در طرح‌هایطرح های توسعه شهری با استفاده از رویکرد انتقال حق توسعه، نشریه علوم و تکنولوژی محیط‌زیستمحیط زیست، دوره هجدهم، شماره چهار، صص 40- 25
14. رفیعیان، مجتبی و الوندی‌پور، نینا (1395)، مفهوم‌پردازی اندیشة حق به شهر؛ در جستجوی مدلی مفهومی، نشریة جامعه‌شناسی ایران، دورة شانزدهم، شمارة 2، صص 25- 47، تهران، ایران.
15. طبیبیان، منوچهر؛ شکوهی، محمدصالح و ارباب، پارسا (1389)، ارزیابی عدالت اجتماعی در طرح منظر شهری محلة خوب بخت، منطقة 15 شهرداری تهران، نشریة آرمانشهر، شماره 5، صص 111- 122، تهران، ایران.
16. عبدالحمید، نقره‌کار (1393)، سخن سردبیر، نشریه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال اول، شماره 2، صص 2- 6، تهران، ایران.
17. عبدالستار عثمان، محمد (1376)، مدینه اسلامی، ترجمه علی چراغی، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، تهران، ایران.
18. عزیزی، محمدمهدی و شهاب، سینا (1391(. کاربرد انتقال حقوق توسعه ((TDR به‌عنوانبه عنوان سازوکار تحقق‌پذیری طرح‌های توسعه شهری (نمونه موردی: شهر کاشان، نشریة مطالعات شهری شماره 4، ص 1- 14.
19. علی‌آبادی، محمد و هاشمی طغرالجردی، مجید (1389)، ضرورت رویکردی نو در در تدوین قوانین و مقررات معماری اسلامی، تأملی بر تأثیر قاعدة فقهی لاضرر بر مواد مربوط به حریم بصری در قانون مدنی ایران، نشریة انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شمارة 1، صص 67- 75، تهران، ایران.
20. علیدوست، ابوالقاسم و ابراهیمی راد، محمد (1389)، بررسی قاعده تسلط و گستره آن، حقوق اسلامی، سال هفتم، 24: 7- 31.
21. عندلیب، حسن (1397)، بررسی و تبیین اصول و قواعد شهرسازی از منظر فقه اسلامی، نشریة معارف فقه علوی، سال چهارم، شماره ششم، صص 5- 26، ایران.
22. فارسی فراشبندی، حمیدرضا؛ آزاده، سید رضا و ملکیان بهابادی، مجتبی (1396)، امکانسنجی اجرای روش انتقال حق توسعه برای تأمین زمین خدمات شهری در شهر شیراز، نشریه مطالعات شهری، شماره بیست و دوم، صص 14 – 3
23. فیومی، احمد بن محمد (1405)، المصباح المنیر، قم: دارالهجره.
24. قربانی، رحیم (1395)، شاخص‌های معماری و شهرسازی اسلامی، خانه، مسجد، بازار، راه و آرامگاه، چاپ نخست، انتشارات قدر، قم، ایران.
25. قلندریان گل خطمی، ایمان و حقیقت بین، مهدی (1394)، کاربرد فقه در تحقق منظر شهری امن، نشریة شیعه شناسی، سال چهاردهم، شماره 55، صص 69- 98.
26. کتاب اللهی، کسری و مولایی، اصغر (1400)، «تبیین احکام و اخلاق اسلامی در فرآیند تملک اراضی شهر ایرانی- اسلامی»، فصلنامه برنامه-ریزی توسعه شهری و منطقه‌ای، دوره ششم، شماره هجدهم.
27. گواهی، زهرا و ثقفی، مریم (1394)، مبانی فقهی- حقوقی سلب مالکیت توسط دولت، نشریه علمی ترویجی اقتصاد و بانکداری اسلامی، شماره پانزدهم، صص 23- 45
28. محمد بن احمد قرشی (ابن اخوه) (1367)، آئین شهرداری در قرن هفتم هجری، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ترجمه جعفری شعار، ایران
29. محمدی، مریم و کاظمی، کیارش (1399)، بازخوانی یک طرح شهری با بهره‌گیری از انگارة حق به شهر، نشریة برنامه‌ریزی و توسعة شهری و منطقه‌ای، دانشگاه علامه طباطبایی، دورة 5، شمارة 15، تهران، ایران.
30. مدیریت مطالعات و برنامه‌ریزی معماری و شهرسازی (1395)، ارزیابی طرح نوسازی محلة شهید خوب بخت و ارائة راهکارهای مناسب به منظور پیشبرد پروژه‌های مشابه، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، معاونت مطالعات و برنامه‌ریزی امور زیرساخت و طرح جامع، تهران، ایران.
31. مظفری پور، نجمه و سلطانی، سمانه (1393)، مدیریت کارآمد زمین شهری با نگرش سیستمی به روش انتقال حقوق توسعه (TDR) با تکیه بر تجارب جهانی، نشریه مطالعات مدیریت شهری، سال ششم، شماره بیستم، صص 33- 15
32. ملکی، قاسم (1384)، طراحی نظام انتقال حقوق مالکیت راه تحقق طرح‌های توسعه شهری در ایران، پروژة نمونه: طرح تفصیلی جدید منطقه 2 اصفهان، مهندسین مشاور سراوند.
33. مولایی، اصغر (1396)، تبیین نظم شهر اسلامی بر اساسبراساس احکام ثابت، نشریة فلسفة دین، دورة 14، شمارة 4، صص 855- 878، دانشگاه تهران، تهران.
34. میرزایی، علیرضا، 1390؛ قوانین و مقررات اراضی در نظم حقوق کنونی، جلد، انتشارات بهنامی، تهران، ایران.
35. ندایی طوسی، سحر؛ کاظمیان، غلامرضا و حردانی، بهاره (1399)، علل و موانع نهادی تبدیل انتقال حقوق توسعه (TDR) به سیاست‌هایسیاست های توسعه شهری با تأکیدتاکید بر مورد پژوهی (مطالعه موردی: منطقه 9 شهرداری اصفهان)، نشریه برنامه ریزی توسعه کالبدی، سال پنجم، شماره دوم، پیاپی 18، صص 32 – 11
36. نقی‌زاده، محمد. (1388). طرح کلی برنامه جامع احیاء شهر اسلامی، کتاب ماه هنر، شماره 136: 13-4
37. نوحی، حمیدرضا، 1384؛ قواعد فقهی در آثار امام خمینی ره، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، ایران.
38. Chan, E. H., & Hou, J. (2015). Developing a framework to appraise the critical success factors of transfer development rights (TDRs) for built heritage conservation. Habitat International, 46, 35-43.
39. Johnston, A., Madison, M. E. (1997), From Landmarks to Landscapes: Arcview of Current Practice in the Transfer of Development Rights, Journal of American Planning Association, Vol. 63, No. 3.
40. Kaplowitz, M. D., Machemer, P., & Pruetz, R. (2008). Planners’ experiences in managing growth using transferable development rights (TDR) in the United States. Land use policy, 25(3), 378-387.
41. Konbul, Y., & Yanalak, M. (2022). A Technical Proposal for the Implementation of Transfer of Development Rights (TDR) on Preserved Historic Buildings in Turkey. Buildings, 12(6), 778.
42. Machemer, P. L., & Kaplowitz, M. D. (2002). A framework for evaluating transferable development rights programmes. Journal of Environmental Planning and Management, 45(6), 773-795.
43. McConnell, V., & Walls, M. (2009). Policy monitor: US experience with transferable development rights. Review of environmental economics and policy, 3(2), 288-303.
44. Millward, H. (2006) Urban containment strategies: a case-study appraisal of plans and policies in Japanese, British and Canadian cities. Journal of Land Use Policy 23: 473-485.
45. Pizor, P.J., (1986) Making TDR Work: A study of program Implementation. Journal of the American planning association 52: 203-211
46. Pruetz, R. (2003) Beyond Takings and Givings, saving natural areas,farmland, and historic landmarks with transfer development rights and density transfer charges. Arje Press, Merina Del Rey,CA.
47. Sinclair, I. W. (2002, April). Preserving rural land in Australia. In Joint NZPI/RAPI National Congress, Wellington, NZ (pp. 11-12).