تبیین ابعاد فقهی و اخلاق اسلامی در آمایش آب

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 استادیار گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.
2 پژوهشگر مقطع دکتری شهرسازی اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، آذربایجان شرقی، ایران.
چکیده
در دین مبین اسلام همواره بر اهمیت آب تاکید فراوان شده و استفاده به قدر کفایت از این عنصر هستی بخش مورد تاکید آیات و روایات متعدد بوده است. با توجه به اینکه امروزه عامل بسیاری از تنازعات ملی و فراملی مسئله آب است، لذا بحث آمایش آب به ویژه در کشورهایی از جمله ایران که با تنش آبی مواجه هستند، بسیار ضروری به نظر می‌رسد. پژوهش حاضر قصد دارد از منظر قواعد فقه اسلامی مانند لاضرر، اتلاف، اهم و مهم، تسلیط، نفی سبیل، حلیت، لاحرج، حدکفاف، تزاحم مصلحت و وجوب دفع ضرر محتمل و قواعد اخلاق اسلامی مانند عدالت، اعتدال، امنیت، خیرخواهی، معنویت، بررسی اثرات زیست‌ محیطی طرح‌های توسعه‌ای و آبادانی، بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی را در برنامه‌ها و طرح‌های عمرانی مرتبط با آمایش آب تشریح و تبیین نماید. در واقع هدف اصلی پژوهش حاضر استخراج بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی در پروژه‌ها و برنامه‌های عمرانی مرتبط با آمایش آب است و قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد که "چه بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی در برنامه‌ها و طرح‌های عمرانی مرتبط با آمایش آب می‌بایست مدنظر قرار گیرند؟" این پژوهش از منظر هدف بنیادین و توسعه‌ای بوده و با روش توصیفی- تحلیلی به انجام رسیده است. همچنین به منظور گردآوری داده‌ها از روش مطالعات اسنادی- کتابخانه‌ای بهره گرفته شده است. یافته‌های پژوهش ابتدا با روش تحلیل محتوای کیفی و سپس با استفاده از روش استدلال منطقی استنتاج شده است. نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد در صورتی که اصول و قواعد فقه و اخلاق اسلامی در برنامه‌ها و قوانین مرتبط با آمایش آب کشور مدنظر قرار گیرد، می‌توان بر بسیاری از آسیب‌ها و چالش‌های موجود در بخش آب فائق آمد. این امر نیازمند تدوین یک طرح جامع با ملاحظات ویژه فقهی و اخلاق اسلامی مرتبط با آمایش آب و البته اجرای دقیق آن است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابراهیمی زاده جویمی, ر. و تلاشان, ف. (1393). اصول اخلاقی اقتصادی در عرصه توزیع از دیدگاه قرآن و احادیث. پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره 17, 125-149.
اترک, ح. و خوشدل روحانی, م. (1393). نقد و ارزیابی نظریه اعتدال در اخلاق. فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی آینه معرفت, 123-153.
پیرنیا, م. (1390). آشنایی با معماری اسلامی ایران "ساختمانهای درون شهری و برون شهری". سروش دانش.
تونی, ف. و رضوی کشمیری, م. (1383). الوافیه فی اصول الفقه. مجمع الفکر الاسلامی.
جوادی, ش. (1392). بازخوانی روایت باستانی «آب و درخت» در دوران اسلامی ایران. هنر و تمدن شرق، شماره 1, 43-50.
حسینی جهانگیر, س. و فخری, ف. (1398). جایگاه آب در فرهنگ و ادب عامه. فصلنامه پژوهش های ادبی و بلاغی، سال هفتم, 90-102.
خنیفر, ح. (1389). درآمدی بر مفهوم آمایش سرزمین و کاربردهای آن در ایران. آمایش سرزمین, 5-26.
دیلمی, ا. وجلیلی مراد, آ. (1399). قاعده اهم و مهم و کارکردهای حقوقی آن. حقوق اسلامی، سال هفدهم، شماره 66, 7-26.
ربانی عارف, ه., رزاقی, ص. و دهقان پور, ع. (1399). رفاه و اشرافی گری در اسلام. فصلنامه علمی اقتصاد و بانکداری اسلامی، شماره سی و دوم, 123-146.
رجایی, م. و خطیبی, م. (1391). معیارهای فقهی اسراف. فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال دوازدهم, 55-76.
سفاهن, ا., نادری مهدیی, ک. و سفاهن, پ. (1395). بررسی وضعیت مدیریت منابع آب در ایران با تاکید بر توسعه پایدار. دومین کنگره ملی آبیاری و زهکشی ایران. دانشگاه صنعتی اصفهان.
سیفیان, م. (1377). قاعده لا ضرر و رعایت آن در اصول معماری و شهرسازی اسلامی. هنرهای زیبا، شماره 3, 73-77.
سیوطی, ع. (1429). جامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر. دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع بیروت.
شیخ عباس قمی. (1374). سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار. آستان قدس رضوی.
صادقی, ح. و آسایش, ح. (1395). تشکیل بازار آب از دیدگاه اقتصاد اسلامی. فصلنامه علمی ترویجی اقتصاد و بانکداری اسلامی، شماره پانزدهم, 71-92.
صفایی مقدم, م., رحمانی, ب., پاک سرشت, م. و مرعشی, س. (1395). مبانی و اصول اخلاق اسلامی: ارتباط معلم با دانش آموزان. مجله پژوهشنامه مبانی تعلیم و تربیت، سال 6، شماره 1, 23-45.
صفایی, س. و عباسی, م. (1392). بررسی اصل سودرسانی از منظر فقه زیست پزشکی. فصلنامه اخلاق زیستی، سال سوم، شماره هفتم, 53-86.
طاهری, م., البرزی ورکی, م. و کیایی , ع. (1399). بررسی اصول اخلاقی و حقوقی زیست محیطی در قراردادهای نفتی. پژوهش های اخلاقی, 159-182.
عرفانیان, م. (1392). مبانی فقهی مسئولیت همگانی انسان در قبال محیط زیست با تأکید بر اندیشه های آیت الله خامنه ای. فصلنامه علمی-تخصصی پژوهشنامه فقهی، سال دوم، شماره اول, 101-124.
علی آبادی, م. و هاشمی طغرالجردی, م. (1389). ضرورت رویکردی نو در تدوین قوانین و مقررات معماری اسلامی (تأملی بر: تأثیر قاعده فقهی «لا ضرر» بر مواد مربوط به حریم بصری در قانون مدنی ایران). نشریه علمی-پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران, 67-76.
عندلیب, ح. (1397). بررسی و تبیین اصول و قواعد شهرسازی از منظر فقه اسلامی. فصل نامه علمی اختصاصی معارف فقه علوی، سال چهارم، شماره ششم, 5-26.
فاضل مهر, ع. (1396). قاعده نفی عسر و حرج از منظر فقه و قانون. کنفرانس ملی تحقیقات علمی جهان در مدیریت، حسابداری، حقوق و علوم اجتماعی.
فراهانی فرد, س. (1386). عدالت بین نسلی در بهره برداری از منابع طبیعی. فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال هفتم, 125-156.
فراهیدی, خ. (1409). کتاب العین. قم - ایران: مؤسسه دارالهجره.
فغفور مغربی, ح. (1388). اصول اخلاقی محیط زیست از منظر اسلام. فصلنامه اخلاق پزشکی, 11-44.
قدرتی سیاهمزگی , ط. و حیدری, ع. (1399). اصل اباحه و اصل حلیت در فقه و حقوق ایران. فقه و حقوق نوین، شماره 4, 7-13.
قدسی, ا. (1384). واژه شناسی فقه در لغت، قرآن و حدیث از نگاه فریقین. طلوع، سال چهارم، شماره 13و14, 99-120.
قلندریان گل خطمی, ا. و حقیقت بین , م. (1395). کاربرد فقه در تحقق منظر شهری امن. فصلنامه شیعه شناسی، شماره 55, 69-98.
کرمی, ر. (1396). آموزش و به کارگیری احکام فقهی؛ ایجاد انگیزش دینی برای تعامل مسئولانه و اخلاقی با محیط زیست. مدیریت شهری، شماره 46, 229-240.
کهنهوش نژاد, ر. و مهدوی, ا. (1397). تبیین اصول فقهی حاکم بر قراردادهای سرمایهگذاری در صنعت بالادستی نفت و گاز ایران. فصلنامه اقتصاد و بانکداری اسلامی، شماره 22, 95-114.
گواهی, ز. و ثقفی, م. (1395). مبانی فقهی–حقوقی سلب مالکیت توسط دولت. فصلنامه علمی _ترویجی اقتصاد و بانکداری اسلامی، شماره پانزدهم, 23-45.
لطفی, ا. (1391). قاعده وجوب دفع ضرر محتمل و کاربرد آن در قانون آئین دادرسی مدنی. فصلنامه دیدگاه های حقوق قضایی، شماره 59, 205-234.
لطیفی, غ. (1391). مروری بر ضرورت و اهداف برنامه آمایش سرزمین در ایران و فرانسه. فصلنامه برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی, 41-70.
مجلسی, م. (1393). بحار الانوار (جلد 59). اسلامیه.
مرادی, ع. و رمضانی, ب. (1398). ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح های توسعه گردشگری در منطقه آزاد انزلی. جغرافیا و مطالعات محیطی، شماره 32, 55-66.
مروتی, س. و ساکی, س. (1390). معناشناسی واژه اخلاق در قرآن کریم. مجله پژوهش نامه قرآن و حدیث, 27-60.
مشکینی, ع. (1416). اصطلاحات فقهی و اصولی. قم: الهادی.
مصباح یزدی. (1394). فلسفه اخلاق. موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ سوم.
منوری, س. م., ملماسی, س., ارجمندی, ر. و صمدی طاری, ز. (1387). بررسی اثرات زیست محیطی توسعه صنعتی در شهرستان شهریار. علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 2, 64-74.
مولائی, ا. (1397). بازشناسی ابعاد و مسائل طرح انتقال آب دریای خزر به منطقه سمنان. نشریه علمی-پژوهشی شهر ایمن, دوره 2؛ شماره 1.
نجاتیان, م., جلالیان, ر. و بصیری, ع. (1398). نقش جایگاه اخلاق و معنویت در سبک زندگی اسلامی. فصلنامه دانش انتظامی سمنان، دوره نهم، شماره 33, 41-56.
نجفی, م. (1432ق). جَواهرُ الکَلام فی شَرحِ شَرایعِ الاسلام. جامعه مدرسین قم.
نظری توکلی, س. (1391). اخلاق زیستی و تبیین بایستگی های حفاظت و بهره وری از منابع آب در راستای آموزه های فقه محیط زیست. فصلنامه اخلاق زیستی, 77-100.
نعمان مغربی, ق. (1383ق). دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام والقضایا و الاحکام عن اهل بیت رسول الله علیه و علیهم افضل السلام. دارالمعارف.
وفادار, م., احمری, ح., رجایی پور, م. و سروری, ه. (1396). احکام و قواعد فقهی در کاربری فضای سبز. فصلنامه فقه و تاریخ تمدّن، سال سیزدهم، شماره پنجاه و چهارم, 131-168.
ونوس, د. و خانی جزنی, ج. (1380). اصول اخلاق بازرگانی در اسلام. مجله دانش و توسعه, 43-60.
ویسی, ه. (1395). نیاز آبی و پیامدهای بحران آب در استان کرمان. جغرافیا(فصلنامه علمی-پژوهشی و بین المللی انجمن جغرافیای ایران)، سال چهاردهم، شماره 50, 283-307.
هاشمی طغرالجردی, م. (1395). ارزیابی و نقد مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری پیرامون هویت اسلامی شهرسازی و معماری ایران. فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، شماره دوازدهم, 22-39.
یعقوبیان, م. (1393). تحلیلی فلسفی از ماهیت شادی و بررسی انتقادی ارتباط آن با هدفمندی و معناداری زندگی. فصلنامه معرفت فلسفی.
Hou, C., Wen, Y., Liu, X., & Dong, M. (2021). Impacts of regional water shortage information disclosure on public acceptance of recycled water d evidences from China’s urban residents. Journal of Cleaner Production, v.278 .
Sauvé, S., Lamontagne, S., Dupras, J., & Stahel, W. (2021). Circular economy of water: Tackling quantity, quality and footprint of water. Environmental Development, Volume 39.