مقایسه نقش رهبری در انقلاب‌های کلاسیک و جنبش‌های اعتراضی معاصر جهان عرب

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 استادیار، گروه مطالعات ژئوپلیتیک، مرکز مطالعات آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس،‌ تهران، ایران.
2 دانشجوی کارشناسی ارشد، رشته علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات ، تهران، ایران.
چکیده
انقلاب یکی از تحولات بزرگ اجتماعی است که آثار آن در تغییر آمایش سیاسی فضای عمومی جوامع محسوس و بسیار تاثیرگذار است. هدف اصلی این پژوهش مطالعه تطبیقی جایگاه رهبری در انقلابهای کلاسیک و جنبش‌های اعتراضی خاورمیانه و شمال آفریقا موسوم به بهار عربی با تاکید بر نقش رهبری است. این مقاله در پاسخگویی به این پرسش است که چه تفاوتی میان انقلاب‌های کلاسیک و خیزش‌های اخیر کشورهای اسلامی- عربی منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا از نظر نقش رهبری در شکل‌گیری و هدایت آنها وجود دارد؟ پژوهش حاضر که ماهیتی توصیفی- تحلیلی دارد و داده‏ها و اطلاعات مورد نیاز آن به روش کتابخانه‏ای گردآوری شده با بهره‌گیری از آموزه‌های نظریات انقلاب و بسیج سیاسی و همچنین استفاده از آموزه‌های رهبری کاریزماتیک در آرای ماکس وبر، بر این فرضیه استوار است که جنبش‌های اعتراضی خاورمیانه و شمال آفریقا به واسطه فقدان مولفه رهبری نتوانستند همانند انقلاب‌های کلاسیک بر آمایش سیاسی فضای پیرامونی خود اثربخش باشند. یافته‌های پژوهش همچنین نشان می‌دهد که الگو و شیوه رهبری رکن مهم و تعیین کنندهای در موفقیت و شکست یک انقلاب است و تعدد رهبری، ضعف پایگاه اجتماعی رهبران، بی ثباتی کادر رهبری و تفاسیر متفاوت آنها در جنبش‌های اعتراضی خاورمیانه و شمال آفریقا فقط منجر به بحران و بیثباتی‌های مستمر در فضای سیاسی کشورهای درگیر شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. ابوالحمد، عبدالحمید. ( 1370). مبانی سیاست، تهران: انتشارات توس، چاپ ششم.
1. آقابخشی، علی. (1372). فرهنگ علوم سیاسی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
2. الوانی، مهدی و پور عزت، عزت الله. (1380). عدالت اجتماعی، شالوده توسعه پایدار کمال، مدیریت دانشکده مدیریت دانشگاه شهید بهشتی.
2. کوهن، آلوین. (1385). تئوری‌های انقلاب، ترجمه علیرضا طیب، انتشارات قومس.
3. باتامور، تی.بی. (1377). نخبگان و جامعه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
4. بغیری، علی. (1393). شناسایی عوامل کلیدی خیزش در خاورمیانه عربی با استفاده از دلفی فازی، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال چهارم، شماره چهارم، زمستان1393، صص 52-29.
5. برینگتون، مور. (1396). ریشه‌های اجتماعی دیکتاتوری و دموکراسی، ترجمه حسین بشیریه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
6. بشیر، حسن علی و فردوسی، وحید. (1392). بازنمایی تحولات اخیر جهان اسلام در گفتمان شبکه پرس تی وی، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال سوم، شماره 2، پیاپی 7، تابستان، صص 92-50.
7. بشیریه، حسین. (1390). انقلاب و بسیج سیاسی، چاپ هشتم، تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
8. خسروشاهی، سید هادی. (1375). اخوان المسلمین بزرگترین جنبش اسلامی مصر، تهران: انتشارات اطلاعات.
9. دارابی، علی. (1395). رسانه‌های ارتباطی نوین و تاثیر آن بر فرآیند بیداری اسلامی در انقلاب تونس، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال ششم، شماره دوم، تابستان1395، صص 80-55.
10. دهشیری، محمدرضا و مقامی، اسماعیل. (1394). بیداری اسلامی و شکل گیری هندسه جدید خاورمیانه، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال پنجم، شماره چهارم، زمستان 1394، صص 180- 157.
11. ساجدی، امیر و رنجبر، رحمان. (1394). نقش و جایگاه نظامیان مصر در تحولات انقلاب ژوئیه 2011، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال پنجم، شماره اول، بهار 1394، صص 76- 51.
3. شجاعی زند، علیرضا. (1383(. نقش و عملکرد دین در وضعیت انقلابی جامعه شناسی ایران، فصلنامه جامعه شناسی سیاسی ایران، دوره 5، شماره 3، پاییز 1383، صص 28-66.
4. فراستی، سیف‌اله. (1385). مفهوم و ماهیت انقلاب‌های رنگی در خاورمیانه بزرگ، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، اسفند ۱۳۸۵، دانشگاه مفید قم، ص ۱۴۲.
5. قاسمی، بهزاد. (1394). تبیین روانی- اجتماعی عملکرد داعش، فصلنامه مطالعات عملیات روانی، شماره 43، پاییز و زمستان.
6. قنادباشی، جعفر. (1397). واکاوی انقلاب‌های عربی، لیبی و انقلاب ناتمام برگرفته از بخش بین الملل خبرگزاری تسنیم قابل دسترسی در:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1397/11/27/1947544
7. کوزه گر کالجی، ولی. (1390). تفاوت‌های بنیادین جنبش‌های جدید در خاورمیانه با انقلاب‌های کلاسیک (دوران جنبش‌های بی سر)، علوم سیاسی، گزارش شماره 226، صص20- 19.
8. ملکوتیان،‌ مصطفی. (1381). انقلاب از آغاز تا فرجام: مروری بر ویژگی‌های هفت گانه مشترک انقلاب‌ها، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره۵۷، پاییز ۱۳۸۱، صص۲۴۷-۲۶۵.
9. محمدی، منوچهر. (1380). انقلاب اسلامی، زمینه‌ها و پیامدها، قم: دفتر نشر معارف.
10. موثقی، سید احمد. (1386). جنبش‌های اسلامی معاصر، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت.
11. میرزایی، جلال و دیگران. (1395). تاثیر تحولات بیداری اسلامی بر روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال چهارم، شماره دوم، تابستان 1393، صص179-151.
12. هانتینگتون، ساموئل. (1370). سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات علم.
13. هراتی، محمدجواد و مهدی زاده، روح الله. (1397). آزمون پذیری نظریه دولت رانتیر در انقلاب‌های جهان اسلام (مطالعه موردی ایران و مصر)، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال هشتم، شماره دوم، تابستان 1397، صص 80 - 49.
14. هراتی، محمدجواد و قاسمی، بهزاد. (1395). وجوه تمایز نهضت‌های انقلابی و گروه‌های افراطی در جهان اسلام، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال ششم، شماره چهارم، زمستان 1395، صص192-173.
15. هراتی، محمدجواد. (1391). تفاوت نقش و جایگاه رهبری در انقلاب اسلامی ایران و جنبش بیداری انقلاب مصر، فصلنامه علمی- پژوهشی، مطالعات انقلاب اسلامی، سال نهم، شماره 28، صص 252- 233.
16. هانس، گرث؛ سی رایت، میلز؛ منش فرد. ساختار اجتماعی (روانشناسی نهادهای اجتماعی، ترجمه علی اکبر افسر) تهران: آگاه، 1380، ص 403.
17. نیاکویی، سید امیر. (1390). تحولات اخیر خاورمیانه و شمال افریقا، ریشه‌‌ها و پیامدهای متفاوت، فصلنامه روابط خارجی، فصل زمستان، دوره3، شماره4، پیاپی 12، صص239-276.
18. قلیخانی، حسن. (1396). بررسی مقایسه‌ای تاثیر رهبری در شکست و پیروزی انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه البرز.
19. Filiu, Jean-Pierre. (2011).The Arab Revolution: Ten Lessons from the Democratic Uprising (Comparative Politics and International Studies),UK: Oxford University Press.
20. Harlow, Summer & Thomas J., Johnson. (2011). the Arab Spring Overthrowing the Protest -Paradigm? How The New York Times, Global Voices and Twitter Covered the Egyptian Revolution: International Journal of Communication, 5: 16.
21. Hallisso, Fadi. (2011). ‘The role of Internet and Social Networking in the Arab spring’, Syrianaaa. May, Retrieved from: http://www .syrianaaa.com/2011/05/role-of-internet-and-socialnetworking.html.
22. Lutterbeck, Derek. (2013). Arab Uprisings, Armed Forces and Civil–Military Relations, Armed Forces & Society, Vol 32, No 1 :https://doi.org/ 10.1177/0095327X12442768.
23. Lynch, marc. (2013). The Arab Uprising: The Unfinished Revolutions of the New Middle-East ,Madawi Al-Rasheed, 675-677. Published online:
https://doi.org/10.1080/00263206.2012.684546
24. Roy, oliver. (1994). The Faihure of political Islam, London: I. B. Taurisp200.
25. Ottaway, Marina & Ottaway, David. (2011)." Of Revolutions, Regime Change, and State Collapse in the Arab World", http://carnegieendowment.org/2011/02/28/of-revolutionsregime-change-and-state-collapse-in-arab-world.
26. Zagorin, Perez.) 1973) .Theories of Revelution of Contemporary Historigraphy, political Science Quarterly ,(March 1973), 23–52.
27. Hegazy, Walid .s. (2002). Contemporary Islamic finance: from Socioeconomic Idealism to Pure Legalism, Chicago journal of international law, volume7,’2 November.
28. Greene, Thomas H. (1974). Comparative Revolutionary Movements, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J., 172.